Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşme sürecinde öne çıkan ailelerden biri de Kamondo (Camondo) Ailesi’dir. Yahudi kökenli bu aile, 19. yüzyılda hem finans sektöründeki faaliyetleriyle hem de sosyal ve kültürel katkılarıyla İstanbul’un en güçlü ailelerinden biri hâline gelmiştir. Kamondolar yalnızca Osmanlı maliyesine kredi sağlayan bir banker ailesi değil, aynı zamanda Osmanlı Yahudi cemaatinin önderlerinden biri, şehir hayatını şekillendiren yatırımcılar ve Avrupa kültür dünyasında derin izler bırakmış sanat koleksiyonerleri olarak da tarihe geçmiştir. Ancak ailenin hikâyesi yalnızca başarılarla sınırlı değildir; II. Dünya Savaşı sırasında Avrupa’da yükselen antisemitizm, ailenin bazı üyelerini Auschwitz gibi toplama kamplarında trajik bir sona sürüklemiştir.
Ailenin Kökeni ve Osmanlı’ya Yerleşmeleri
Kamondo Ailesi, köken itibarıyla Sefarad Yahudileri’ne dayanmaktadır. 1492’de İspanya’dan sürülen Yahudilerin bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu’na sığınırken, bazı aileler önce İtalya’ya yönelmiştir. Kamondolar da uzun yıllar Venedik’te yaşamış, daha sonra İstanbul’a göç etmiştir1.
18. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Haim Kamondo’nun Osmanlı’dan sürgün edilmesi, ailenin devletle zaman zaman gerilimli ilişkiler yaşadığını göstermektedir. 1782’deki bu sürgün kararı, Osmanlı’nın zaman zaman Gayrimüslim cemaatlerin önde gelen temsilcileriyle ilişkilerinde baskıcı yöntemlere başvurduğunu ortaya koyar5. Yahudi cemaatinde nüfuzlu bir aile olan Kamondoların, vergi toplama ve mali aracılık gibi faaliyetler sırasında devletle çıkar çatışmasına girdiği, bu nedenle de sürgüne maruz kaldığı belirtilmektedir.
Buna rağmen Kamondo Ailesi kısa sürede toparlanmayı başarmıştır. Osmanlı maliyesi, 19. yüzyılın başlarından itibaren derinleşen bütçe açıklarını finanse edebilmek için güvenilir banker ailelere ihtiyaç duyuyordu. Galata’daki sarraflar arasında güçlü bağlantılara sahip olan Kamondolar, bu ihtiyacı karşılayacak mali sermaye ve uluslararası ticaret ağlarına sahipti7. Böylece aile, devletin borçlanma süreçlerinde yeniden vazgeçilmez bir ortak hâline gelmiştir.
Ailenin yeniden yükselişi birkaç faktörle açıklanabilir:
Uluslararası Ağlar: Kamondolar, yalnızca İstanbul’da değil, Avrupa’nın ticaret merkezlerinde de bağlantılara sahipti. Özellikle Venedik ve Paris’teki Sefarad diasporası ile olan ilişkileri, Osmanlı’ya kredi sağlayabilmelerini kolaylaştırdı.
Yerel Güç: Galata’daki banker çevreleri içinde itibarlı bir konuma sahip olmaları, onları hem Osmanlı bürokrasisi hem de yabancı tüccarlar açısından güvenilir kıldı.
Cemaatteki Liderlik: Yahudi cemaatinde oynadıkları önderlik rolü, devlet nezdinde de temsil gücü kazandırdı. Bu sayede sürgün gibi ağır bir yaptırımdan sonra bile yeniden Osmanlı maliyesiyle güçlü bağlar kurabildiler.
Haim Kamondo’nun sürgünü aile için ciddi bir kırılma noktası olmuşsa da, Osmanlı’nın mali bağımlılıkları ve Kamondoların finansal kapasitesi, bu kırılmayı telafi etmiş; aileyi 19. yüzyılda Galata bankerleri arasındaki en güçlü figürlerden biri hâline getirmiştir.
Galata Bankerleri Arasında Kamondolar
19.yüzyılda Osmanlı ekonomisi ciddi krizlerle boğuşuyordu. Devletin artan borçlanma ihtiyacı, Galata bankerleri adı verilen finans çevrelerinin yükselmesine neden oldu. Kamondo Ailesi, bu bankerler arasında en güvenilir ve en etkili olanlardan biri kabul edilmekteydi3.
Kamondolar yalnızca sarraflık yapmakla kalmamış, aynı zamanda devlet tahvilleri, döviz işlemleri ve büyük ölçekli kredi faaliyetleri ile Osmanlı maliyesine yön vermiştir. Özellikle gerçekleştirilen bazı mali reformlarda Kamondo Ailesi’nin sağladığı kredilerin kritik bir rol oynadığı belgelenmiştir.
Gayrimenkul ve Kentsel Yatırımlar
Aile, finans sektörünün ötesine geçerek İstanbul’un şehir dokusuna doğrudan etki eden yatırımlar da yapmıştır. Galata ve Pera bölgesinde apartmanlar, ticari hanlar ve konaklar inşa ettirmişlerdir. Bu yatırımlar yalnızca kira geliri sağlamakla kalmamış, aynı zamanda İstanbul’un modern kentleşme sürecine katkıda bulunmuştur4.
Kamondolar ayrıca şehir içi ulaşım projelerine de yatırım yapmıştır. Özellikle tramvay şirketine ortak olmaları, onların yalnızca banker değil aynı zamanda şehircilik alanında da aktif bir rol üstlendiklerini göstermektedir.
Kamondo Merdivenleri: Bir Ailenin Mimari İzleri
Bugün dahi İstanbul’un en tanınmış yapılarından biri olan Kamondo Merdivenleri, Abraham Salomon Kamondo tarafından 19. yüzyılda yaptırılmıştır. Galata’daki Bankalar Caddesi ile Kart Çınar Sokak’ı birbirine bağlayan bu merdivenler, hem işlevsel hem de estetik bir yapı olarak dikkat çeker.
Barok ve Art Nouveau tarzlarının bir karışımını yansıtan merdivenler, aslında Kamondo’nun torunlarının okula gidip gelirken daha rahat ulaşım sağlamaları amacıyla inşa edilmiştir. Bugün bu merdivenler, hem mimari bir sembol hem de Kamondo Ailesi’nin İstanbul’daki varlığının kalıcı bir hatırası olarak ayakta durmaktadır5.
Yahudi Cemaatine Katkılar
Kamondo Ailesi, yalnızca banker kimliğiyle değil, aynı zamanda Osmanlı Yahudi cemaatinin önderi olarak da öne çıkmıştır. Eğitim alanındaki katkıları, yardım kurumlarına yaptıkları bağışlar ve cemaatin modernleşme sürecine sundukları destek, onları Yahudi toplumunun “liderleri” konumuna getirmiştir6.
Aile, 19. yüzyılda Yahudilerin Osmanlı toplumuna entegrasyonunu kolaylaştıran bir rol üstlenmiş; cemaatin modern okullara, sağlık hizmetlerine ve kültürel kurumlara erişimini sağlamıştır. Bu bağlamda Kamondolar, yalnızca bir aile değil, aynı zamanda bir kültürel aracılık kurumu olarak da işlev görmüştür4.
Avrupa’ya Göç ve Paris Yılları
Ailenin bir kolu, 19. yüzyılın sonlarına doğru Paris’e göç etmiştir. Burada bankacılık faaliyetlerini sürdürürken aynı zamanda kültürel hayatın önemli aktörleri hâline gelmişlerdir.
Özellikle Moïse de Camondo (1860–1935), Paris’te büyük bir sanat koleksiyonu oluşturmuştur. 1911–1914 yılları arasında René Sergent adlı mimarın inşa ettiği özel konak, bu koleksiyon için düzenlenmiş ve Moïse’nin ölümünden sonra Fransız devletine bağışlanmıştır1.
Musée Nissim de Camondo
Moïse’nin koleksiyonu, oğlunun anısına Musée Nissim de Camondo adıyla müze hâline getirilmiştir. Nissim, I. Dünya Savaşı sırasında pilot olarak görev yapmış ve savaşta hayatını kaybetmiştir. Moïse, oğlunun adını yaşatmak için koleksiyonunu Fransız devletine bırakmış; böylece 1936’da müze halkın ziyaretine açılmıştır7.
Bugün bu müze, 18. yüzyıl Fransız dekoratif sanatlarının en önemli koleksiyonlarından biri olarak kabul edilmektedir. Sadece bir sanat müzesi değil, aynı zamanda bir ailenin hatırasını ve trajedisini de yansıtan bir mekândır.
Antisemitizm ve Ailenin Trajedisi
Ne yazık ki Kamondo Ailesi’nin Avrupa’daki hikâyesi trajik bir sona sahiptir. Moïse’nin kızı Béatrice de Camondo ve ailesi, II. Dünya Savaşı sırasında Nazi işgali altındaki Fransa’da tutuklanmış, Drancy toplama kampına gönderilmiş ve ardından Auschwitz’e sürülmüştür. Burada tüm ailesiyle birlikte öldürülmüştür7.
Bu olay, antisemitizmin yalnızca sıradan insanları değil, toplumun en zengin, en kültürlü ve en etkili ailelerini bile hedef aldığını göstermektedir. Kamondo Ailesi’nin trajedisi, Holokost’un seçici olmayan yıkıcılığının sembollerinden biridir.
Ailenin Mirası
Kamondo Ailesi’nden bugün için kimse hayatta olmasa da, mirası hem İstanbul’da hem Paris’te yaşamaktadır.
İstanbul’da: Kamondo Merdivenleri, Galata’daki apartmanlar, hanlar ve Yahudi cemaatine katkılar.
Paris’te: Musée Nissim de Camondo, sanat koleksiyonları ve kültürel miras.
Kamondolar, Osmanlı’dan Avrupa’ya uzanan bir kültürel köprü olmuş, finans dünyasında bıraktıkları izlerin yanı sıra sanat ve eğitim alanındaki katkılarıyla da hatırlanmıştır.
Kamondo Ailesi’nin hikâyesi, Osmanlı ve Avrupa tarihinin kesişim noktalarından birini yansıtmaktadır. Osmanlı maliyesine verdikleri destek, İstanbul’un modernleşmesine katkıları, Yahudi cemaatine sundukları hizmetler ve Paris’te kurdukları sanat koleksiyonları, onların çok yönlü kimliğini göstermektedir. Ancak II. Dünya Savaşı sırasında yaşadıkları trajediler, bu hikâyeyi aynı zamanda bir kayboluş ve yıkım öyküsü hâline getirmiştir.
Bugün Galata’daki merdivenlerde ya da Paris’teki müzede onların izlerini görmek mümkündür. Kamondo Ailesi, tarihin hem başarılarını hem de trajedilerini içinde barındıran bir ayna işlevi görmektedir.
Kaynakça
- Camondo (Kamondo) Family — Brill Reference Works
https://referenceworks.brill.com/display/entries/EJIO/SIM-0004870.xml?language=en Brill Reference Works - La splendeur des Camondo. De Constantinople à Paris — Brill (Beş kuşağı ve sanat koleksiyonları)
https://referenceworks.brill.com/display/entries/COCO/CC1990.xml?language=en Brill Reference Works - The History and Heartbreak of Paris’s Camondo Museum — Hadassah Magazine
https://www.hadassahmagazine.org/2016/12/15/history-heartbreak-paris-museum/ Hadassah Magazine - Nissim de Camondo Museum — Paris Insiders Guide
https://www.parisinsidersguide.com/nissim-de-camondo-museum.html Paris Insiders Guide - An Ottoman Jew in Paris: The Story of Moïse de Camondo and His Museum — Jewish Studies Washington
https://jewishstudies.washington.edu/arts-culture/ottoman-jew-in-paris-moise-de-camondo/ UW Stroum Center for Jewish Studies - The Camondo Family — Decamondo (yerel kaynak)
https://www.decamondo.com.tr/en/camondo-family/ Decamondo - Flows and Frictions: The Camondo family as cultural mediators — HAb.de proje tanıtımı
https://www.hab.de/en/flows-und-spannungen/ HAB
