Günümüzde interneti kullanmadan bir gün geçirmek neredeyse imkânsız hale geldi. Haber okumaktan alışverişe, bankacılık işlemlerinden eğlenceye kadar pek çok faaliyet artık dijital ortamda gerçekleşiyor. Bu dönüşüm, “okuryazarlık” kavramını da değiştirdi. Artık sadece okumak ve yazmak yetmiyor; dijital araçları doğru, güvenli ve eleştirel biçimde kullanabilmek gerekiyor. İşte bu noktada karşımıza çıkan kavram “dijital okuryazarlık”. Peki dijital okuryazarlık nedir, nereden ortaya çıkmıştır ve kimler bu alanda çalışma yapmıştır?
Peki, nedir bu dijital okuryazarlık?
“Dijital okuryazarlık”, en basit haliyle bireylerin dijital teknolojileri kullanma, dijital içerikleri anlama, üretme, paylaşma ve bu süreçlerde güvenli hareket etme becerilerinin tümüdür. Yalnızca teknik bilgiye değil; aynı zamanda eleştirel düşünme, etik farkındalık ve iletişim becerilerine de dayanır.
Örneğin, internetteki bir haberin sahte olup olmadığını ayırt edebilmek, sosyal medyada gizlilik ayarlarını doğru yapabilmek, çevrim içi ortamda saygılı bir iletişim dili kurabilmek dijital okuryazarlığın parçalarıdır.
“Dijital literacy” terimi ilk kez 1990’ların ortasında kullanılmaya başlandı. Kavramın öncülerinden biri olan Paul Gilster, 1997 yılında yayımladığı Digital Literacy adlı kitabında dijital okuryazarlığı “bilgiye ulaşmak ve bilgiyi anlamlı şekilde kullanmak için dijital araçları etkin biçimde kullanabilme yeteneği” olarak tanımladı.
Gilster’in bu tanımı, sonraki yıllarda genişletildi. Özellikle internetin yaygınlaşmasıyla birlikte, dijital okuryazarlığın sadece teknik bilgi değil, aynı zamanda eleştirel düşünme ve etik kullanım boyutlarını da içerdiği vurgulandı.
Bu Alanda Çalışan Öncü İsimler
Paul Gilster, Kavramı ilk kez sistematik biçimde tanımlayan isimdir. Eshet-Alkalai ise dijital okuryazarlığı yalnızca teknik beceriler değil, aynı zamanda bilişsel beceriler bütünü olarak ele almıştır. David Bawden, bilgi bilimi perspektifinden kavramı analiz etti; kütüphanecilik ve bilgi yönetimiyle bağını kurdu. Tüm bu kavram arayışının neticesinde UNESCO, 2010’lardan itibaren dijital okuryazarlığı eğitim politikalarının merkezine koydu, özellikle gelişmekte olan ülkelerde programlar yürüttü.
Dijital Okuryazarlığın Disiplinler arası Yapısı
Dijital okuryazarlık çok boyutlu bir kavramdır ve birden fazla disiplinin ilgi alanına girer:
Eğitim Bilimleri: Öğrencilerin interneti araştırma, kaynakları değerlendirme ve öğrenme amaçlı kullanma becerileri.
Bilgi ve Belge Yönetimi: Kütüphanelerde bilgiye erişim, arama motorlarını etkin kullanma.
İletişim Bilimleri: Sosyal medya etkileşimi, çevrim içi kimlik yönetimi.
Psikoloji: Dijital bağımlılık, çevrim içi davranışlar.
Hukuk: Kişisel verilerin korunması, dijital güvenlik ve siber suçlar.
Sosyoloji: Dijital uçurum (digital divide), toplumda eşitsizlikler.
Neden Önemli?
Dijital okuryazarlık, yalnızca bireysel bir beceri değil, aynı zamanda toplumsal bir gerekliliktir. Çünkü günümüz dünyasında yanlış bilgiye karşı korunmak, güvenlik risklerini azaltmak, ekonomik hayata katılmak ve vatandaşlık görevlerini yerine getirmek büyük ölçüde dijital becerilere bağlıdır. Sahte haber ve dezenformasyonun hızla yayıldığı bir çağda bilgiyi doğrulama becerisi hayati önem taşır. Aynı şekilde kimlik hırsızlığı, siber saldırılar veya dolandırıcılık gibi tehditlere karşı korunabilmek için temel dijital güvenlik bilgisi gerekir. Ekonomik açıdan bakıldığında, iş ilanlarının büyük bölümü artık çevrim içi platformlarda yayımlandığından, dijital okuryazarlık iş bulma sürecinde de belirleyici bir rol oynar. Son olarak, dijital ortam demokratik katılım için yeni kanallar açar; e-devlet uygulamalarını kullanmak, çevrim içi dilekçeler hazırlamak veya sosyal medya kampanyalarına katılmak bu beceri sayesinde mümkün hale gelir.
Günümüzde Dijital Okuryazarlık
Bugün dijital okuryazarlık, UNESCO’nun eğitim politikalarında ve birçok ülkenin müfredatında yer alan temel bir beceri haline gelmiştir. Özellikle pandemi döneminde uzaktan eğitim süreci, dijital okuryazarlığın ne kadar kritik olduğunu tüm dünyaya gösterdi.
Artık sadece gençlerin değil, her yaş grubundan bireyin dijital okuryazarlık becerilerini geliştirmesi gerekiyor. Çünkü günlük hayatın hemen her alanı dijitalleşmiş durumda. Bankacılıktan sağlık hizmetlerine, devlet işlemlerinden sosyal etkileşime kadar her yerde dijital yetkinlikler gerekiyor.
Dijital okuryazarlık, 1990’ların sonunda ortaya çıkmış olsa da bugün 21. yüzyılın en önemli becerilerinden biri haline gelmiştir. Paul Gilster ile başlayan tanım süreci, farklı akademisyenlerin katkılarıyla genişlemiş ve eğitimden hukuka, iletişimden sosyolojiye kadar pek çok alanla kesişmiştir.
Kısacası dijital okuryazarlık, yalnızca teknoloji kullanma becerisi değil; eleştirel düşünme, güvenli davranış ve toplumsal katılımın da anahtarıdır. Dijital çağda birey olarak var olmanın ve bilinçli bir yurttaş olmanın yolu buradan geçmektedir.
